António Campos:
O Amador de Leiria
Primeira retrospectiva española
A Campos o que é de Campos
A obra cinematográfica de António Campos (Leiria, 1922-1999) chega ao ano do centenario do nacemento do autor aínda perseguida por unha inxusta falta de recoñecemento. É unha illa á parte na illa que é o cinema portugués. Nunca se afiliou a asociacións e movementos. Nunca compartiu loitas e trincheiras, a pesar de que os seus filmes fosen eles mesmos un combate. Comezou por dedicarse en Leiria ao teatro amador e «cineasta amador» se tornou, cunha cámara de 8 mm comprada a prazos. Na súa obra, bastante máis extensa do que moitos cren (realizou case cincuenta filmes, moitos deles encomendas institucionais) e da cal esta edición do Play-Doc exhibe os pilares esenciais, foi a filmar a vida do campo e o pobo como Campos construíu o seu camiño artístico. E construíuno practicamente só, afastado dos centros urbanos e as súas modas, arredado de apoios financeiros do Estado, dos cales só se beneficiaría nunha fase xa avanzada do seu traballo. Os cineastas portugueses activos no final dos anos 50 ignoraban o que Campos estaba a facer en Leiria con poucos ou ningún medio, nun sistema de autoprodución. Salváronse a admiración polos seus primeiros filmes mostrada de inmediato por Manoel de Oliveira e o entusiasmado apoio —que a unha altura dada se tornaría decisivo— do entón aínda estudante de cinema Paulo Rocha.
Á falta de algo mellor, acabou a obra de Campos por ser arquivada como documental etnográfico, o que, non sendo mentira —el é un dos poucos cineastas que se debruzan nos costumes e modos de vida centenarios dos portugueses—, non corresponde enteiramente á verdade. Cineasta sen «escola», Campos inventou a súa. Non hai nesta obra nin no seu modus operandi evidentes ligazóns, sequera, cunha práctica do documental portugués vangardista na viraxe dos anos vinte para os anos trinta. Son, en realidade, ficcións —ao contrario do que din os dicionarios desleixados— dúas das primeiras catro obras de Campos, Um Tesoiro (1958) e O Senhor (1959), ambas adaptadas de contos, a primeira de Loureiro Botas, escritor de Vieira de Leiria, a segunda de Miguel Torga, tamén este un autor dedicado aos valores ancestrais da terra e ao traballo rural.
Rodado con actores amadores, leirienses, do Teatro do Grupo Miguel Leitão, en 8 mm e sen son, O Senhor é un caso extremo da perseveranza e do talento innato, inexplicable, de António Campos. A historia deste filme é moi sinxela: a piques de dar a luz, a muller dun muiñeiro retórcese de dor, o que leva o marido a procurar axuda na aldea máis próxima, onde é auxiliado polo cura, dada a ausencia do médico. E, con todo, son quince minutos de cinema rigorosamente planeados e encadrados. A montaxe está próxima da forza do cinema soviético, en especial dos primeiros filmes de Dovzhenko, transformando o sufrimento do parto, o inminente nacemento do bebé e a carreira contra o reloxo do muiñeiro nunha experiencia de suspense angustioso. Campos consegue aínda rexeitar calquera indicio do ruralismo folclórico que era entón norma vixente no cinema portugués dos anos cincuenta. A súa abordaxe é temeraria, antinaturalista, dramaticamente consistente. E, tal como escribiu Manuela Penafria na monografía O Paradigma do Documentário, hai aquí «unha focalización no universo feminino e o mesmo enraizamento na vida das xentes do pobo […], a muller-nai como personaxe central e aglutinadora de toda a acción». Esa figura feminina acompañaría a Campos ata os seus derradeiros filmes, Terra Fria (1992) e A Tremonha de Cristal (1993).
É preciso subliñar tamén a orixinalidade de A Invenção do Amor (1965), baseado nun poema homónimo de Daniel Filipe. O filme acompaña dous amantes acosados que, por causa da invención do título, son perseguidos por unha sociedade opresiva nunha cidade de arquitectura modernista nunca nomeada. A banda sonora recorre á música concreta e electrónica, algo que xa seducira a Oliveira na súa curta A Caça. A Invenção do Amor é unha alegoría do Estado Novo e da ditadura sen paralelo no cinema portugués, ata o punto de que o cineasta, para se protexer de persecucións políticas, decidiu suspender a súa exhibición. Eloxiada por Paulo Rocha, que nel viu o «único filme surrealista portugués», é a proba de que a filmografía de Campos nunca deixou de soñar coa ficción.
Un cinema de salvagarda
António Campos non posúe o lirismo dun Vittorio De Seta nin o delirio desbordante dun Jean Rouch, contemporáneos seus. Mais o respecto ético e a integridade intelectual do seu traballo, o feito de saber colocarse á altura exacta das persoas que filma, o seu ollar minucioso, atentísimo a cada xesto e a cada detalle, fixeron del un cineasta maior. Antepuxo sempre o instinto á teoría. Home modesto, habituado a traballar só, mantivo a súa «sinatura de autor» en segundo plano. Esta non foi a menor das súas calidades. Nada cultivou que puidese parecerse a unha «imaxe de marca». Non se vendía nin sabía venderse. Todo isto contribuíu tamén ao seu afastamento dun cinema oficial e honorífico, así como de certos círculos de influencia artística que o ignoraban. Mais Campos sorteou con humidade e bravura ese esquecemento cando deixou finalmente o río Lis da súa infancia e se botou á estrada: non era Lisboa nin o Porto o que lle interesaba, senón o norte rural ou o sur pesqueiro, o oeste atlántico ou o nordeste montañoso. Os seus filmes eran exhibidos con timidez en Portugal, case sempre en sesións puntuais. E só en 1994, case catro décadas despois do seu primeiro filme, foi esta obra homenaxeada coa consideración debida, no Festival de La Rochelle, por intervención do crítico Jean-Loup Passek, ao cal seguiu a retrospectiva da Cinemateca Portuguesa no ano 2000, un despois da morte do cineasta.
É inestimable o valor de A Almadraba Atuneira (1961), un dos grandes filmes portugueses da súa década. Liga umbilicalmente a Campos á práctica documental coa que fixo un nome e, non menos importante, lígao a unha ruralidade en vías de extinción que o cineasta continuaría a perseguir. Xa na altura de Um Tesoiro deixara Campos constancia dunha comunidade de pescadores que desaparecería pouco despois por inclemencias varias, naturais e sociais. O mesmo sucedería con A Almadraba Atuneira, que rexistra para a posteridade, no verán de 1961, na entón chamada Ilha da Abóbora (actual Ilha de Cabanas), fronte a Conceição de Tavira, no Algarve, aquela que sería a última compañía de pesca do atún no campamento que o mar destruiría no inverno seguinte. Foi o primeiro filme de Campos rodado en 16 mm, cunha cámara emprestada, e é un portento cinematográfico, que nos transporta, cun toque de elevación e de melancolía, á vida dos pescadores, aos rituais da faena, ata a matanza final, expoñente da dramatización acompañado por A consagración da primavera, de Stravinsky.
Vilarinho das Furnas (1971), rodado no concello miñoto de Terras de Bouro, é un filme moito máis complexo en termos de produción, rodaxe e duración e tamén no plano político, que fixa definitivamente o cinema de Campos a unha idea de cinema de salvagarda. É Paulo Rocha quen lle suxire a Campos filmar os días que restan dunha aldea con morte anunciada, condenada á desaparición baixo as augas dun novo encoro en construción. E é sen impoñer ningún punto de vista doutrinal, recusando tamén a facilidade do comentario ou do oráculo, como Campos parte para Vilarinho á busca dunha complicidade total cos seus habitantes, disposto a filmar un presente que ten os días contados. O cineasta impón para si entón a regra de querer vivir, comportarse e ata de falar cos modos dos habitantes da aldea. Enfróntase á desconfianza xeneralizada da poboación, que o ve como un probable espía da empresa expropiadora (Hidro-Eléctrica do Cávado). Obrigado a traballar con cautela e a filmar a distancia, xa que a confianza se gañaba ou se perdía día da día, Campos vai pasar dezaoito meses na aldea, nunha «inmersión» devota e talvez só comparable ao traballo do documentalista xaponés Shinsuke Ogawa no colectivo Ogawa Pro. Campos chega a Vilarinho no medio dun enfrontamento político de David contra Goliat. Os habitantes son pobres, van perder as súas casas e unha vida de traballo, bátense contra as miserables indemnizacións do poder político e económico, simbolizado pola visita á aldea dun gobernador que vén repartir promesas. E, se a imaxe fixa o presente, é a través da banda sonora como o filme «viaxa no tempo», mediante a voz en off do aldeán ao que Campos lle outorga o papel de narrador da película; isto é: a historia dun lugar, dunha comunidade, seguida da ameaza da súa extinción. Vilarinho das Furnas cartografa exhaustivamente ese espazo e ese tempo, encádraos no problema social que está en xogo, ata se asociar implicitamente ao destino dese pobo e á súa impotencia. Non fala só desa aldea, senón de todas as do mundo que chegaron á mesma canella sen saída.
António Campos faría outra longametraxe documental antes da Revolución de Abril de 1974, Falamos de Rio de Onor, rodada entre 1972 e 1973 mais só exhibida despois da fin da ditadura. O método de traballo e a abordaxe cinematográfica non difiren moito do que xa se vira en Vilarinho das Furnas. Hai un maior sincronismo, en determinados momentos (a homilía do cura da aldea, por exemplo), entre banda de imaxe e banda sonora, malia estas continuaren a funcionar como pistas independentes en gran parte da obra. Se a imaxe se centra en xestos cotiáns e en descricións pictóricas, é a través do son como a narración avanza unha vez máis, ora dando a palabra aos habitantes de Rio de Onor, ora reproducindo textos extraídos do libro Rio de Onor: Comunitarismo Agro-Pastoril, do etnólogo Jorge Dias. Un alberga a sensación, con todo, de que Campos tivo aquí unha tranquilidade que non encontrou no filme anterior e que lle permitiu alternar momentos de observación con outros de contemplación, pasando con frecuencia do plano xeral ao primeiro plano (a fabulosa secuencia do nacemento do becerro e o ollar atónito do miúdo), nun conxunto máis telúrico, con evidentes trazos de lirismo. Este aspecto é tamén salientado pola presenza da cor na película en 16 mm de Falamos de Rio de Onor. Campos xa experimentara coa cor nos dez minutos da curtametraxe muda Retratos dos das Margens do Rio Lis, encomenda da Comissão de Turismo de Leiria, de 1965. Non contara aínda coa preciosa colaboración do gran director de fotografía portugués Acácio de Almeida, que a partir de Falamos de Rio de Onor vai estar presente, inclusive como produtor (Terra Fria), en practicamente todos os filmes seguintes de Campos. Falamos de Rio de Onor non é unha obra menos pesimista que as anteriores nin menos asombrada pola morte. O filme comeza, de feito, cun toque de defuntos e unha ida ao cemiterio («Están presentes as familias dos mortos e as viúvas dos vivos…»). Tamén aquí se fala dun pasado ameazado polo futuro, ante a ambigüidade do discurso do sacerdote, que reclama un retorno ás tradicións, e o poder da Igrexa que el representa. Dise que os homes partiron; ficaron as mulleres e os nenos. E o problema é considerable, pois percíbese que esa aldea illada, pegada á fronteira española, está ameazada pola cuestión da emigración, tema ao que Campos volverá na longametraxe seguinte. Falamos de Rio de Onor é tamén o filme en que o propio Campos se expón (nos créditos finais), por vez primeira, cara a cara, ante o seu público. E o filme remata co fotograma conxelado dun neno que, pola súa expresión, parece lanzarlle ao espectador todas as preguntas, recordando o neno que tamén pechaba o filme dos retratos de Lis e que arrincaba as follas dunha póla de oliveira.
Este ciclo do Play-Doc conclúe co sublime Gente da Praia da Vieira, que ten unha relación directa coa curta A Festa, ambos de 1975. Son os primeiros filmes de Campos no Portugal democrático. E por vez primeira consegue o realizador unha subvención estatal do Instituto Português de Cinema. Con 53 anos de idade, Campos sente a necesidade de facer balance da súa insólita traxectoria, ollando para ese espello retrovisor coa franqueza de sempre. Campos sabe que está a filmar un Portugal novo. Mais o seu país cinematográfico segue a ser o mesmo, en harmonía cos movementos dun mundo que el coñece por dentro. Gente da Praia da Vieira é un filme de afinidades e de reencontros con lugares (Vieira de Leiria e Escaroupim), persoas e filmes pasados. Documenta e ficciona ao mesmo tempo esa praia da infancia e as dificultades para sobrevivir das persoas que el elixiu como protagonistas. E é, máis unha vez, un filme de confrontación co presente e as súas contradicións, libre das cartillas dunha militancia política que, por razóns comprensibles, se tornara en 1975 na regra dominante do cinema portugués. Acontece que Campos, antes da revolución e antes da militancia, xa estaba alí onde sempre estivo e de onde nunca quixo saír: no campo, ao lado dos desfavorecidos, no Portugal profundo que as cooperativas cinematográficas do período revolucionario agora procuraban. Gente da Praia da Vieira ten unha asombrosa liberdade de movementos; comenta o seu proceso de realización, comentando ao mesmo tempo toda unha obra. Anticípase en décadas a algunhas prácticas recentes do cinema contemporáneo que quixeron ser tomadas como novidade cando, en realidade, había moito que foran inventadas.
O cinema de António Campos foi un privilexio para uns happy few durante demasiado tempo. Continuou, infelizmente, a selo nos máis de vinte anos que pasaron desde a súa morte. Coas restauracións ultimadas pola Cinemateca Portuguesa, mostrarase agora en todo o seu esplendor, como nunca antes foi visto. Chegou o momento de compartir este legado.
Escrito por Francisco Ferreira para o noso catálogo.
O SEÑOR (O Senhor)
Guión: António Campos, adaptado del cuento homónimo de Miguel Torga.
Con: Dulcina de Sousa, Miguel Franco, Manuel Catarro, Assis Brasil, Octavia de Almeida, habitantes de Telhados Grandes.
Estrea mundial da copia dixital restaurada
A muller do muiñeiro está a piques de dar a luz. Tombada no seu leito, retórcese de dor. A parteira non consegue axudala e o médico non está. Entón é cando chaman o cura.
A ALMADRABA ATUNEIRA (A Almadraba Atuneira)
Son: Alexandre Gonçalves.
Música: Stravinsky.
Reparto: Pescadores de atum na companha da Ilha da Abóbora, frente a Conceição de Tavira, y sus familias.
Estrea mundial da copia dixital restaurada
Homenaxe ao traballo e o esforzo dos pescadores de atún do Algarve, filmando a que sería a súa última almadraba ou “ companha” pois pouco despois de terminada a película o mar destruiría este arraial. A película foi sonorizada en 1974 co apoio da Fundación Calouste Gulbenkian.
RETRATOS DAS XENTES DAS MARXES DO RIO LIS (Retratos dos das Margens do Rio Lis)
Estrea mundial da copia dixital restaurada
Esta película baséase nunha asociación entre o fluír das augas do río e o fluír da vida dos homes e mulleres que traballan día a día, loitando por sobrevivir. O título anuncia que o enfoque será posto nas persoas que viven nas marxes do río Lis, a película ofrécenos retratos dos seus habitantes. O traballo e a pobreza van de mánoa pero tamén a esperanza, xa que os nenos teñen un lugar especial nesta película… Manuela Penafria, O Paradigma do Documentário – António Campos, Cineasta
VILARINHO DAS FURNAS
Argumento: António Campos, a partir de uma idea de Paulo Rocha y basado en “Vilarinho das Furnas, Aldeia Comunitária”, de Jorge Dias.
Son: Alexandre Gonçalves (mezcla).
Con: Aníbal Gonçalves Pereira (narrador), Joaquim Manuel (Quiné), Fernando Cruz, Jorge Pereira, Glória.
Estrea mundial da copia dixital restaurada
Postergada por algúns anos, a sentenza de morte que fora ditada, finalmente chegou en 1969 a Vilarinho dás Furnas que foi destruído por mor da construción dunha represa. Remitido a un sistema de vida comunitaria pastoral, o único posible para superar as deficientes condicións de subsistencia que o lugar ofrecía, Vilarinho dás Furnas desapareceu baixo un manto de augas frías e cristalinas, as mesmas que durante anos déronlle vida… Un tributo ao pobo que acompañou nos seus últimos doce anos de existencia.
FALAMOS DE RIO DE ONOR (Falamos do rio de Onor)
Fotografía: António Campos, Acácio de Almeida.
Son: Alexandre Gonçalves.
Produción: António Campos, co patrocinio da Fundação Calouste Gulbenkian – Centro Português de Cinema.
Estrea mundial da copia dixital restaurada
Rio de Onor, unha aldea fronteiriza de Trás-os-Montes, a 27km de Bragança, mantivo ata hai pouco, grazas ao seu illamento, os vellos costumes comunitarios de agricultores e pastores que facían dela un importante e inconfundible núcleo. A decadencia: algúns habitantes argumentan que aínda queda algo, o cura di que todas as características perdéronse.
XENTE DA PRAIA DA VIEIRA (Gente da praia da Vieira)
Adaptación de diálogos e dirección de atores: Joaquim Manuel (Quiné).
Fotografía: Acácio de Almeida, António Vampos.
Son: Alexandre Gonçalves.
Asistente de Cámara: Carlso Mena.
Asistente de Produción: José J. Mota.
Música: Shostakovich, Luciano Bério, Bruno Maderna.
Reparto: Joaquim Manuel (Quiné), Miguel Franco, Carolina Young, Octávio Ferreira, atores do Grupo de Teatro do Orfeão de Leiria.
Estrea mundial da copia dixital restaurada
Esta película inclúe elementos ficcionales e ilustra a vida dos pescadores da praia de Vieira (Vieira de Leiria), mostrando aspectos da súa migración para o Tejo, cara a augas máis tranquilas, a mediados de século e da ocupación das zonas costeiras nas areas de Ribatejo, onde construíron pequenas aldeas palafíticas ao bordo da auga.
