«Por que Aravindan Govindan co seu Kummatty e Thampu?» é, invariablemente, a primeira pregunta que me formulan cando a xente decátase da decisión da Film Heritage Foundation (Fundación para o Patrimonio Fílmico) de restaurar esas obras mestras de 1979 e 1978, poéticas pero relativamente descoñecidas, se as comparamos con «clásicos» máis obvios que produciu a India ao longo de máis dun século de cinema. Diría que a viaxe que culminou na restauración de Kummatty iniciouse en 1992, cando eu acababa de entrar no Film and Television Institute of India (Instituto de Cinema e Televisión da India [FTII]), en Pune, para estudar guion e dirección cinematográfica. Era unha época na que estabamos inmersos no visionado das películas dos mestres do cinema mundial: Tarkovski, Buñuel, Bresson, Antonioni…, pero mesmo agora, case tres décadas despois, recordo con claridade saír do auditorio do FTII tras ver a miña primeira película de Aravindan, Kummatty; poética, amable, visualmente poderosísima, meditativa, con silencios elocuentes… Cativoume.
Vinme todas as súas cintas. Kanchana Sita (1977), Thampu (1978), Pokkuveyil (1981), Chidambaram (1985)…, e o marabilloso de todo iso é que cada película era diferente; unha exploración, cada unha delas, da forma cinematográfica, imposible de cualificar nos xéneros e estilos narrativos convencionais, allea aos ditados da teoría e o canon do cinema porque Aravindan era autodidacta. A súa singularidade radica na creación de poesía sobre o celuloide mediante a tranquilidade e o silencio, case unha linguaxe en si mesma, profundamente influída pola paisaxe, a arte tradicional e a cultura que rodeaban a este autor. O seu cinema é como un espello que reflicte a realidade, xunto coa súa maxia.
Aravindan Govindan foi un dos cineastas máis extraordinarios da India e un faro do novo cinema indio malabar das décadas dos setenta e oitenta. Auténtico home renacentista, foi pintor, historietista, músico, director teatral e realizador. Co seu autodidactismo, as súas obras non acusan o peso do canon cinematográfico e veñen marcadas por unha concepción do todo orixinal do cinema. Na súa carreira, trágicamente breve —de 1974 a 1991—, fixo once películas e dez documentais, e case todas as súas cintas foron galardoadas con premios nacionais ou estatais.
Desde a súa primeira obra, Uttarayanam (1975), á última, Vasthuhara, de 1991, no seu notable filmografía cóntanse xoias cinematográficas como Kanchana Sita (1977), Thampu (1978), Kummatty (1979), Pokkuveyil (1982), Chidambaram (1985) e Oridathu (1987).
De neno, Aravindan sentía fascinación pola música e durante moito tempo estudou música clásica. Licenciouse en Botánica cunha distinción especial polas súas cualificacións e accedeu a un bo posto no Consello do Caucho. Naquela época atopábase explorando o seu interese pola arte, a pintura ao oleo e a acuarela e tomou parte en exposicións conxuntas. Aravindan, renombrado historietista antes de entrar no mundo do cinema, sacou unha serie de viñetas titulada Cheriya Manushyarum Valiya Lokavum (Homes pequenos nun mundo grande), que apareceu no semanario malabar Matrubhumi de 1963 a 1971. Tamén participou nos movementos do sector dramático de Kerala e foi unha figura fundamental na creación dos grupos teatrais de Navarangam e Sopanam.
Describíuselle como poeta-filósofo dotado de visión, autor de películas místicas e transcendentes nas que se poñía de manifesto unha fonda compaixón polos excéntricos, os marxinados e os alienados. En palabras de Aravindan, «o cinema, como a pintura ou a música, é mellor cando é puro e cumpre unha función estética». E cada unha das súas obras dá testemuño da pureza da súa filosofía como artista.
Aínda que a Aravindan considéraselle, sen dúbida, un dos decanos do movemento do cinema alternativo na India, a circulación dos seus filmes foi decaendo co paso do tempo. Cando o renombrado crítico cinematográfico xaponés Tadao Sato viu Kummatty por primeira vez, afirmou que se trataba da película máis fermosa que vira nunca. En Pune, o National Film Arquive of India (Arquivo Cinematográfico Nacional da India [NFAI]) dixitalizou algunhas das súas obras hai uns anos, pero eu sabía que esas versións non lle facían xustiza á orixinal visión dun artista como Aravindan. Sabía, pois, que, se non se restauraban pronto as súas películas, o que quedaría serían réplicas mediocres que non reflectirían senón unha mera sombra da mestría deste gran realizador. Enseguida deime conta da urxencia da situación, pois os negativos de cámara orixinais parecían perderse e as copias existentes estaban a deteriorarse con rapidez.
A viaxe que levou á restauración das películas de Aravindan comezou cando me despracei a Kollam (Kerala) o 1 de febreiro de 2020 para reunirme co produtor K. Ravindranathan Nair. Este, empresario dono dun próspero negocio de exportación de anacardios, certamente non era un produtor ao uso. Con el falei do noso desexo de facer unha restauración en 4K de dúas das cintas de Aravindan, Kummatty e Thampu, e Nair, home de poucas palabras, concedeu permiso de inmediato. Comentaramos esta restauración cos nosos vellos colaboradores, The Film Foundation —de Martin Scorsese— e a Cineteca di Bologna, e chegamos a un acordo polo que eles se encargarían de Kummatty e nós de Thampu.
Unha vez que tivemos o visto e prace oficial, mediante a Federación Internacional de Arquivos Fílmicos (FIAF) sacamos unha convocatoria dirixida a arquivos e institucións de todo o mundo que fosen membros da FIAF, con obxecto de procurarnos os mellores elementos fonte que existisen e que puidésemos usar na restauración. Con todo, por desgraza —como eu temíame—, ningún dos negativos de cámara orixinais das películas de Aravindan chegaran ata os nosos días: todos se fundiron e do celuloide licuado non se puido rescatar nada.
Recibimos contestación da Biblioteca do Congreso estadounidense e do Arquivo Fukuoka xaponés, que nos informaban de que tiñan copias, pero non se atopaban en moi bo estado e, no caso das do Xapón, á película habíanselle incrustado subtítulos en xaponés. Fixen unha consulta no NFAI, desde onde confirmaron que o arquivo dispoñía de copias das cintas, inclusive sen subtitular. A fin de inspeccionalas, despraceime a Pune co conservador cinematográfico da nosa fundación e comprobei que non se achaban en moi bo estado; con todo, eran os mellores elementos que fomos capaces de localizar, de maneira que, en primeiro lugar, enviamos as copias de Kummatty ao laboratorio L’Immagine Ritrovata de Bolonia. Ao traballar tanto co Prasad Studio de Chennai como con este último, decidimos dividir o proceso de restauración de Thampu entre os dous laboratorios. Deste xeito, falamos con Saiprasad Akkeneni, da Prasad Corporation Pvt. Ltd., de Chennai, e el accedeu a colaborar connosco na restauración encargándose do escaneado e limpeza dixital da película nas instalacións que a empresa tiña naquela cidade.
A restauración de Kummatty expuxo grandes dificultades. Ao inspeccionala, o laboratorio observou que ambas as copias tiñan moito desgaste, estaban moi sucias e mostraban profundas rayaduras. Unha das cintas presentaba unha liña vertical continua de cor verde no lado dereito da imaxe, cuxa eliminación esixiu un minucioso traballo manual fotograma por fotograma. A cor do positivo deteriorouse e a contorna natural da película, que nela constituía un personaxe esencial, perdera por completo a rica paleta cromática dos ceos, as praderías e a follaxe e tornouse integramente magenta, o cal supuxo unha auténtica dificultade á hora de conseguir honrar o mellor posible a visión orixinal de Aravindan.
Como a restauración fíxose en plena pandemia, o proceso complicouse aínda máis, sobre todo no relativo á gradación da cor, que normalmente se efectuou presencialmente no laboratorio. No canto diso, foi necesario que nos enviasen as secuencias por Internet e tivemos que pasarnos días transmitíndolle nosas observacións, de maneira telemática e por Zoom, ao técnico que se encargaba desa tarefa, para que saíse ben. Aínda que o cineasta Shaji N. Karun, que rodara moitas das películas de Aravindan e traballara man a man con el, púxose á nosa disposición para as longas consultas que tiveron lugar entre Ramu Aravindan —fillo do autor—, o colorista do laboratorio e eu, resultoulle difícil explicarnos as tonalidades exactas por Internet, polo cal Ramu desprazouse aos exteriores e sacou fotografías para que tivésemos mellores referencias cromáticas.
Ao ser músico, Aravindan insistía moito en que a combinación do deseño musical e o sonoro das súas películas fose impecable. Por desgraza, no caso de Kummatty atopámonos, unha vez máis, co obstáculo de que non dispoñiamos do negativo sonoro orixinal e traballabamos co son da copia, que estaba lonxe de ser ideal. Ramu Aravindan axudounos a conseguir as cintas de cuarto de polgada do seu pai e dixitalizamos unhas quince coa esperanza de achar mellor material fonte, pero non había nada. En consecuencia, os enxeñeiros do laboratorio tiveron que pasar moitas horas limpando e remasterizando o son.
Con todo, o resultado compensou con fartura todo o que pelexaramos e os escollos aos que tiveramos que facer fronte. A película restaurada proxectouse no festival Il Cinema Ritrovato de Bolonia o 25 de xullo de 2021 e os amigos que a viron quedaron apabullados polas imaxes, a cor e a pura poesía do filme, que brillaba como unha xema na pantalla grande.
A restauración de Thampu tamén resultou ser unha ardua tarefa. A cinta presentaba rachos e perforacións rotas e, como o contratipo sacouse dunha copia, non tiña tanta latitude como tería un negativo de cámara orixinal. O escaneado da película e o son e o traballo manual de horas que se investiu na limpeza dixital das rayaduras e os rachos e na estabilización da imaxe realizáronse nos Prasad Studios de Chennai. O de restauración foi un proceso que esixiu unha coordinación constante entre eu mesmo en Bombai, os técnicos de Prasad en Chennai e o laboratorio de Bolonia.
Thampu rodáraa en branco e negro Shaji N. Karun en película Indu Stock, marca india de paquetes de película que se fabricaban en Ooty. Posto que a material fonte atopábase en mal estado, a película escaneada presentaba grosas liñas negras e imaxes nas que se notaba moito o gran, e houbo que estabilizar a imaxe. Na copia sobre a que traballabamos, as escenas de exteriores estaban cheas de imaxes de alto contraste: os negros eran moi negros e os brancos moi brancos, sen tons intermedios nin detalles de sombras. Non queriamos que a película tivese unha aparencia totalmente limpa, igual que as dixitais de alta definición, senón igualar a beleza das imaxes orixinais e conservar algo do gran para que aínda dese a sensación de celuloide. Unha vez máis, Ramu Aravindan e Shaji N. Karun, que foi quen rodou a película, así como eu mesmo, achegamos constantes observacións e comentarios sobre a gradación. Outra dificultade enorme radicou no son, de moi mala calidade por tomarse da copia. Aravindan sempre insistía moito no deseño sonoro dos seus filmes, e en Thampu o son desempeñaba un papel de especial transcendencia porque a rodaxe fíxose ao estilo cinéma verité, cun elenco formado principalmente por actores non profesionais dunha compañía circense, onde o son ambiental e a minuciosidade e a superposición de pequenos detalles como o rumor da auga, o murmurio de voces e o zoar dos insectos formaban parte integral da mestría artística do filme. En Bolonia houbo que dedicar un intenso traballo á restauración do son, que foi un labor que levou meses ata que por fin puidemos darlle o visto e prace.
Pero, cando vin a versión restaurada definitiva, souben que era extraordinaria, sobre todo dado o estado dos elementos con que tivemos que traballar. E deume a razón o feito de que a restauración de Thampu fose seleccionada para unha estrea mundial, con alfombra vermella, no Festival de Cinema de Cannes de 2022.
O festival é territorio frecuentado por cineastas eminentes, archivistas, historiadores do cinema e cinéfilos e teño entendido que moitos deles quedaron presos do asombro e a emoción ao descubrir a un novo mestre do cinema, ou, no caso doutros, ao redescubrir a un vello mestre. Albergamos a ilusión de que a película restaurada estréese en salas da India e a iso sigan proxeccións en festivais e o seu debut en plataformas virtuais de transmisión en continuo por Internet. Á fin e ao cabo, o fin último da conservación e restauración dunha película é o de insuflarle nova vida e levala a outros públicos, así como lembrarlles a aqueles que a viron hai décadas e quedaron encantados por que se namoraron dela a primeira vez.
— Shivendra Singh Dungarpur
KUMMATTY (O HOME DO SACO)
Guión: Aravindan Govindan, Kavalam Narayana Panicker
Fotografía: Shaji N. Karun
Montaxe: A. Rameshan
Produción: K. Ravindranathan Nair
Produtora: General Pictures
Son: Devadas
Música: Kavalam Narayana Panicker (songs), M.G. Radhakrishnan, Aravindan Govindan
Cast: Ramunni (Kummatty), Master Ashokan, Vilasini Reema, Kothara Gopalakrishnan, Sivasankaran Divakaran, Vakkil, Mothassi, Shankar, teachers and students of the Cheemeni L.P. School
“Restaurada por The Film Foundation’s World Cinema Project, Film Heritage Foundation e a Cineteca di Bologna no laboratorio de L’Immagine Ritrovata, en colaboración con General Pictures e a familia de Aravindan Govindan.”
Kummatty é un misterioso personaxe do folclore dunha remota aldea escondida nas chairas azoutadas polo vento de Malabar, onde a herba crece alta e os paxaros migratorios enchen o ceo. Para os nenos da aldea Kummaty é á vez un espírito malo e un feiticeiro. A xeracións de nenos dixéronlles que un día Kummaty descenderá ao pobo para levar aos travesos e aos que se portan mal.
THAMP̄ (A CARPA DE CIRCO)
Guión: Aravindan Govindan
Fotografía: Shaji N. Karun
Son: Devadas
Montaxe: A. Rameshan
Música: Kavalam Narayana Panicker and M.G. Radhakrishnan
Production company: General Pictures, Kollam, Producer: K. Ravindranathan Nair
Con: Bharath Gopi, Nedumudi Venu, D. P. Nair, Sreedharan Chambad, Jalaja, Murikkoli Krishnan, Shreeraman, Kottara Gopalakrishnan, Njeralath Rama Poduval, Artistes of the Great Chitra Circus, Residents of Thirunavaya village on the river Bharathapuzha.
“Restaurada por Film Heritage Foundation, The Film Foundation’s World Cinema Project e a Fondazione Cineteca di Bologna en Prasad Corporation Pvt. Ltd’s Post – Studios, Chennai e no laboratorio de L’Immagine Ritrovata Laboratory en Bologna, en colaboración co produtor K. Ravindranathan Nair de General Pictures, e a familia de Aravindan Govindan.”
Thamp̄ é unha película poética e alegórica que explora con delicadeza a transitoriedade das relacións humanas e o desarraigamento dos marxinados. A chegada dunha compañía de circo ambulante nunha bucólica aldea desencadea unha serie de efectos. Ao estilo cinéma-vérité, Aravindan formou unha troupe de verdadeiros artistas circenses e viaxou con eles ata o pobo de Thirunavaya nas marxes do río Bharathapuzha. O primeiro día montouse a carpa e convidouse a todos os habitantes da aldea para ver o espectáculo.
