Sombras 01. As curtas de Tony Román
por Pepe Coira
“Onte estiven no reino das sombras”. Máximo Gorki
En xuño de 1936 a revista Cinegramas iniciou unha sección, “Galería de valores nuevos”, que buscaba dar a coñecer os cineastas emerxentes máis inquietos e prometedores, os que habían definir o futuro cine español. A sección só tivo tres entregas. Ao mes seguinte de empezar, empezou tamén a guerra civil e Cinegramas desapareceu coma tantas cousas desapareceron. É curioso que daquelas tres entregas as dúas primeiras estivesen dedicadas a dous ourensáns. Tony Román e Carlos Velo, con curtas coma Canto de emigración e Saudade, estaban na vangarda do cine español.
Non eran os únicos galegos que andaban por alí. Aquel mesmo mes de xuño José Suárez, o gran fotógrafo, estaba rodando unha película, Mariñeiros, chamada a ser un documental sublime. E os irmáns Barreiro, que uns anos antes desenvolveran o seu propio sistema de cine en cor desde Pontevedra (!), viñan de producir un singular film político: Por unha Galiza nova.
Este poderoso feixe de cineastas non tivo apenas contacto entre si. E, con todo, gardaban moito en común. Eran todos dun mesmo tempo, xente nova de clase acomodada que sentía a ansia, rarísima por entón, de facer un cine emparentado co máis vibrante que viña de fóra. E o que é igual de importante: todos eles buscaron no máis próximo, en Galicia, o tema e o contido das súas películas. Traballaban desde unha dobre ou tripla periferia: desde a periferia dunha industria, a española, xa de por si periférica, con escasos medios e en formato curto, sen apenas acceso ás salascinematográficas; e facíano nun tempo e desde un territorio que nin económica nin culturalmente se permitía soñar con ter un cine propio. E aínda así, fixérono. Brevemente. Fugazmente…
A fugacidade é algo que tamén tiveron en común as apostas daquel feixe de cineastas. Cada un ao seu xeito, todos víronse zarandeados pola guerra. O prometedor futuro que se albiscaba aquel xuño do 36 tronzou. E con el as obras daquel tempo. Das catro películas citadas máis arriba só se conserva, fragmentariamente, a de Carlos Velo. Das restantes quedan –e non é pouco- vestixios que permiten facer memoria, imaxinar a perda.
Diso precisamente trata esta nova sección de Play-Doc.
Sombras é un espazo que o festival abre á memoria do cine que aquí e antes se fixo con tanto empeño e talento. Películas que son pegadas dun pasado –non só o dos anos da República, tamén o tempo do cine mudo, a eclosión dos sesenta…- que se cadra por sernos tan próximo temos desatendido, pero que está inzado de traballos estimulantes, imprevistos, singulares. A idea é traermos á pantalla la obra de cineastas que nos merecemos lembrar.
Imos empezar por Tony Román.
Máis coñecido coma Antonio Román, o noso protagonista pasaría á historia do cine español coma un dos principais representantes do primeiro cine franquista. El dirixiu algunhas daquelas películas dos anos corenta –coma Escuadrillaou Los últimos de Filipinas– feitas a maior gloria do novo réxime. A notoriedade que entón acadou acabaría eclipsando o resto da súa filmografía, na que hai filmes tan notables e pouco convencionais coma Intriga, Madrugada, La casa de la lluvia ou La fierecilla domada. E aínda máis esquecida quedou a primeira época dun cineasta que aínda non se chamaba Antonio, senón Tony.
Naquel artigo que Cinegramas lle dedicara en 1936, falábase del coma un caso único en España, un home que empregara os seus anos de xuventude exclusivamente no estudo do cine. Na súa perspectiva vital non cabía máis nada. Tony Román personificaba a paixón polo cine máis moderno, polas vangardas, polo cine puro…
Naqueles anos trinta, os da súa formación, Román combinou a crítica en revistas especializadas coa produción de curtametraxes. En ambos terreos amosaba a ortodoxia de quen ten referentes claros, grandes mestres coma Eisenstein, Dovjenko, Ruttmann, Flaherty…
Na primeira das dúas sesións que dedicamos ás curtas de Tony Román imos revisar o groso do seu traballo naquela época, empezando por Ciudad encantada (1936), unha fábula sobre o enfrontamento entre a cidade e o campo, entre a cultura académica e a popular. É tentador pensar nesta película coma a proxección do propio Román, que atendeu á vida campesiña desde a distancia dun home esencialmente urbano, de gustos sofisticados. A película onde esa atención acadou os mellores froitos é a outra gran protagonista desta sesión: O carro e o home, un marabilloso film etnográfico que Román rodou en 1940 en terras de Lobeira, da man de Xaquín Lorenzo. A colaboración deste foi determinante. Xaquín Lorenzo dedicara anos ao estudo do carro no agro galego e era na súa aldea, cos seus veciños e amigos, onde se rodaba a película. O carro e o home é o resultado de que se xuntasen quen sabía que contar con quen sabía como facelo.
Entre estas dúas películas fixo outras, as máis delas desaparecidas, pero que imos lembrar nesta sesión: Al borde del gran viaje, Mérida, Barcelona ritmo de un día… Canda elas, imos saber dunha película que non chegou a facerse, Rías bajas, documental sobre a vida mariñeira en Galicia que tiña reminiscencias de Homes de Arán, ou das probas da cámara que Román mercara para poder facer cine pola súa conta. O cine que fixo e o que non fixo, o que queda e o que desapareceu daquel tempo de promesas e traxedias é o material do que está feita esta primeira sesión.
A segunda sesión vai dedicada exclusivamente a Canto de emigración (1935). Canto de emigración. Romance en imágenes sobre motivos gallegos, que ese é o título completo, foi a primeira película profesional de Tony Román. Inspirada nun debuxo de Castelao, a película contaba o drama da emigración galega emulando aos grandes cineastas soviéticos. Aspiraba a ser un exemplo de cine puro, como podía selo a Romanza sentimental de Eisenstein, un cine sen palabras no que imaxes e música entrasen en íntimo diálogo.
Cando Canto de emigración se estreou foi saudada, en círculos cineclubistas, como unha depurada obra da vangarda cinematográfica e ignorada nos circuítos comerciais. A diplomacia vaticana cualificouna de comunista. A revista Nósdedicoulle palabras de eloxio nunha das escasísimas referencias ao cine que fixo ao longo da súa historia… E a continuación desapareceu.
Canto de emigración é unha xoia perdida do cine galego. Daquela, que imos ver?
De Canto de emigración consérvanse varias fotografías, un bosquexo de guión e a partitura que o músico tudense Teódulo Páramos compuxo especialmente para ela. Non son materiais dabondo para recuperar a película, pero si para evocala. Coa colaboración da Orquesta Clásica de Vigo, que interpreta en directo a banda sonora do film, imos imaxinar o que Canto de emigración puido ser, coma se a sombra daquela película chegase á pantalla.