Giulia D’Agnolo Vallan | José Manuel Sande | Schawn Belston
——-
Furacán Billy
por Giulia D’Agnolo Vallan
Furacán Billy. O alcume (que tamén dá título a un libro sobre a súa persoa, Hurricane Billy) estendeuse pouco despois de que a Hollywood chegase, procedente de Chicago, o William Friedkin que logo se convertería, con The French Connection (1971), no director máis novo en gañar un Oscar. Ao longo da súa carreira conservou esa aura de xenio e alborotador, igual que o característico sorriso pícaro que lle iluminaba o rostro cando pasaba como un foguete nun scooter polo escenario da súa última película, The Caine Mutiny Court-Martial; ficaba ás claras que o equipo de rodaxe e o elenco, actores mozos vestidos co uniforme da Mariña, sentían un respecto reverencial polo «mestre». Ese día de febreiro de 2023 atopábase tamén no estudio o suplente de Billy, Guillermo del Toro.
Como ditan as pólizas de seguros dos estudios no caso dos directores que pasan de determinada idade, Del Toro accedera a facerse cargo se Friedkin non podía rematar a película. «Non fai falla que estea, pero vou á rodaxe todos os días», contoume. «Hai moitísimo que aprender!». Resultou que Friedkin concluíu a produción —dúas semanas nun escenario equipado para son, nos Radford Studios— cun día de antelación. Ao cabo dun mes, a primeiros de marzo, contaba cunha versión definitiva.
Coñecín a William Friedkin en 2003, cando me achaba traballando nun libro e nunha gran retrospectiva sobre a súa obra para o Festival de Cine de Turín, que despois viaxaría á Cinemathèque française de París. Debín de gañar a súa confianza, porque me abriu os seus arquivos persoais, e tamén accedeu a sacar do garaxe e montar as secuencias da entrevista con Fritz Lang que realizara para un proxecto sobre a evolución do cinema de terror, A Safe Darkness, que nunca se materializou.
A partir de entón, seguimos en contacto como amigos e tiven o pracer de levar varios dos seus filmes ao Festival de Cine de Venecia, onde tamén lle concedemos un León de Ouro por toda a súa carreira no ano 2013. Esa noite proxectamos Sorcerer, o seu film maudit —e unha obra mestra—, por restaurar o cal pelexara con dous estudios. Billy, que nunca se acovardaba ante un combate, era irreverente por natureza e xamais perdeu aquela sagacidade nin a actitude directa, sen caralladas, que lle brindaran os seus anos de xuventude como xudeu ruso nos barrios obreiros de Chicago. Non tiña paciencia cos «homes de traxe» nin cos politicastros, e tampouco aturaba a mediocridade nin os lugares comúns do pensamento de grupo. Iso converteuno nunha presenza áspera en Hollywood, mesmo nos momentos culminantes da súa carreira, cando, inmediatamente despois de The French Connection, seguiu con O exorcista, adaptación da novela éxito de ventas de William Peter Blatty que Warner Bros., con certas reticencias, lle permitiu dirixir, tras o rexeitamento que lle deron ao proxecto Stanley Kubrick e Francis Ford Coppola.
A diferenza dos seus colegas do Novo Hollywood, non cursou estudos de cinematografía, senón que se iniciou dirixindo documentais para a televisión; o primeiro, The People vs. Paul Crump, é famoso por salvar un home da cadeira eléctrica e xa contiña algunhas reconstrucións audaces e dramáticas que constituían un adianto non só dos seus intereses poéticos, senón das composicións e do estilo de montaxe que manifestaría no futuro. Billy afastouse moi axiña dos documentais. Mesmo así, aquel primeiro contacto co imprevisible da realidade, case un perigo, non abandonou o seu encadre e é unha presenza constante en todos os seus «clásicos» —Cruising, Sorcerer, The French Connection, O exorcista, Vivir e morrer nos Ánxeles—, así como nalgunhas das miñas películas favoritas de entre as demais que fixo: as súas dúas colaboracións co dramaturgo e tamén nativo de Chicago Tracey Letts, Bug e Killer Joe, e a inxustamente vilipendiada Jade.
Billy aplicou a súa formidable precisión formal, con igual intensidade, aos amplos escenarios dos seus filmes de «persecucións» e aos máis reducidos daqueles rodados nunha única estancia, reto que gustaba de aceptar. Á súa curiosidade polos recantos escuros da alma humana uniu o seu amor polas artes: o cinema, xaora, mais tamén a literatura (Proust era un dos seus escritores favoritos), a pintura e a música. «Fan falla talento, imaxinación e a sensibilidade de captar o espírito dos tempos para atopar un tema que toque a fibra sensible. O que lle sigo pedindo a unha película —ou a unha obra de teatro, un cadro, unha novela, unha composición musical— é euforia. Quero que me conmova e me sorprenda algunha revelación sobre a condición humana», escribiu Billy na introdución ás súas memorias, The Friedkin Connection (HarperCollins, 2013). Nunca deixou de buscar esa sensación de euforia. Os seus ollos nunca perderon ese sentido do asombroso. Tamén era graciosísimo.
Giulia D’Agnolo Vallan
Sag Harbor (Nova York)
29 de marzo de 2024
——-
SHOCK, SURPRISE, CONFUSION:
por José Manuel Sande
Nada máis falecer o pasado mes de agosto William Friedkin (Chicago, 1935-Bel-Air, Los Angeles, 2023), dúas sensacións, ambas agridoces, parecían alcanzarnos. Unha, apelaba á melancolía dos anos de revelación, ao descubrimento do cineasta gourmet de grandes títulos dos 70, idade de ouro do Hollywood subversivo e polo tanto diverso; a outra, máis dolorosa, ao esquecemento da grandeur e as nosas nocións de tempo e recoñecemento.
Como se pelexase contra o anatema que o condenaba en vida á marca dos fitos irrepetibles –The French Connection/Contra el imperio de la droga (1971); The exorcist /El Exorcista (1973)- ou como se a un lle chegase a voz da conciencia dunha reencarnación das tres (certeiras) palabras que lle adxudicou Adrian Martin ao seu cine nun (preclaro) texto a modo de obituario para Sight & Sound coas que resumía o noso estado como espectadores: “shock, surprise, confusion”.
Tres estados nos que o cine de Friedkin, o gran autodidacta do New Hollywood metaforicamente cegado por unha proxección de mocidade de Ciudadano Kane -pero excelente coñecedor do vigor, por exemplo, do cine europeo e xaponés do seu tempo-, mergúllanos. Tres representacións dun don que fai conservar de modo memorable máis títulos e momentos dos que ían sentenciar os exexetas lapidarios que o quixeron dar por moribundo despois de Sorcerer/Carga maldita(1977), e logo aspiraban a gravar unha lápida reflicto das súas miradas, impregnadas de desleixo ou mala conciencia, con Cruising/A la caza (1980).
No mes seguinte á súa morte recuperei -con máis curiosidade e motivación que rigor espartano ou un chisco de espírito sistemático- dezaseis dos seus traballos, incluido algún que non vira, como Rampage (1987), un thriller cheo de excesos capaz de transmitir un ambiente insalubre e ofrecer, marca da casa, un inusual traballo sonoro, ou a inspirada versión para televisión de Doce hombres sin piedad (1997). E outros, como Blue Chips/Ganar de cualquier manera (1992) ou Jade(1995), nos que, coas súas carencias, permanece o todoterreno perspicaz que absorbe todo, sorteando contidos afastados dos seus mundos de ansiedade ou mesmo cruzando un libreto delirante de Joe Eszterhas.
Ese carácter inquietante, a ambigüidade, a construción sonora ou o brillo de tantas das súas solucións visuais superan esa idea estendida de que Friedkin era unha nota a pe de páxina, unha figura do pasado realzada por un par de títulos omnipresentes na historia do cine, o policiaco oscarizado con dimensión documental The French Connection e os trazos desgarradores que reinventarían o relato de terror, El exorcista. Ben é certo que dous filmes populares e virtuosos, dous esforzos maiores, nos que o realismo, os antecedentes e a autenticidade -reaviva unha premisa súa: “busco a espontaneidade, non a perfección”- o emparentan cun rexistro documental, iso si, minucioso, do que Friedkin sempre foi un astuto oficiante.
Visitas guiadas polo inferno
Friedkin establece este vínculo documental de xeito contundente desde os seus propios inicios, con varias pezas televisivas, un traballo capaz de emendar a realidade (a conmutación dunha pena de morte), The People vs. Paul Crump (1962), ou retratos posteriores non tan coñecidos, como Conversation with Fritz Lang (1975), crepuscular e lúcido encontro co cineasta alemán, onde a intensidade oral parece revisitar os estilemas e constantes que afectan ao cine de ambos.
Non é casual que o recoñemento da técnica documental para a narración de ficción veña de Z (1969), o lendario filme de Costa-Gavras que o impresionara, nin que filmase as mellores persecucións vistas no cinema desde Buster Keaton.
Así, Friedkin abre e pecha a década dos 70 con senllos thrillers ambientados nun New York escuro. Se The French Connection é unha labazada en forma de buddy movie descarnada, cun antiheroe moito máis real (e infinitamente mellor actor, Gene Hackman) que Harry Callahan, Cruising crece na polémica -a acusación de retrato violento, banal e estigmatizador por parte da comunidade gai- para pechar o período con espectral magnetismo, incluida a excelsa partitura de Jack Nitzsche, esbozando un filme de horror (sección monstros interiores) planificado a modo de perturbador pesadelo, unha proposta revitalizada polo tempo.
E dunha década e unha costa a outra, de New York a Los Angeles, outra ruptura de moldes. En Live and die in L. A./Vivir y morir en Los Ángeles (1985), o autor dalle significado ao termo neo e reconstrúe o policiaco da machirula era Reagan. Coa imaxe (un Robby Müller chegado de París, Texas) e o son (banda sonora de Wang Chung) garantidos, un puñado de actores premeditadamente descoñecidos -imberbes e puxantes William Petersen e Willem Dafoe- realismo e sofisticación conviven. Retablo dun Los Ángeles frío e tenebroso, brota, a carón de Chinatown, Blade Runner, Los Angeles Plays Itselfou as lecturas de Mike Davis, como unha das aproximacións máis singulares e perdurables á histórica urbe.
Quedaban máis camiños, do videoclip á ópera, sempre coa mesma enerxía e implicación, por transitar. E ata unha evolución persoal que convertía a Friedkin non sei se menos irresistible ou máis simpático. De volta de todo, a arrogancia, con ecos dunha cita de Elia Kazan («A arrogancia, aínda que disimulada, é a esencia do artista»), preludio das súas propias memorias, The Friedkin Connection (2013), un libro que agarda (e merece) tradución no noso país, comeza a diminuír.
Doutra das frases introductoras deste libro, a que resignifica a lóxica de cámara, e da modestia de producción, xorden, concentradas en boa medida en pequeños espazos e explorando a esencialidade, con enerxía, humor e carácter testamentario, senllas adaptacións de obras teatrais de Tracy Letts, Bug (2006) e Killer Joe (2011). Falamos de comedias negrísimas que, como coda, seguramente indican dous aspectos que funcionan a modo de síntese vital: nin o éxito precoz ou cegador destruíu o seu talento nin perdería nunca as súas maneiras expeditivas e valentes.
——-
Recoñecemento a William Friedkin
por Schawn Belston
Coñecín a William Friedkin nunha sala de proxección do Fox Lot. Eu era un mozo executivo sen experiencia da Fox que estaba aterrado e el, unha lenda de Hollywood. Friedkin ía acudir a un acto no que se rendía homenaxe a The French Connection e o meu traballo consistía en asegurarme, antes do evento, de que lle gustase a copia da película; advertíranme de que nunca quedara satisfeito con ningunha e de que ao xantar comía tipos coma min.
As advertencias resultaron ser verídicas, pois Friedkin superou, con moito, todas as expectativas. Desde a primeira nota destacada da música dos créditos iniciais, soltaba un «cago na…!», mentres a súa furia ía en aumento, con cada toma á que lle parecía que lle faltaba densidade, ao tempo que eu me afanaba por seguir tomando notas na escuridade. Ao terceiro rolo deixámolo, porque continuarmos era facerlle perder o tempo. Cando na sala de proxección se acenderon as luces, prepareime para que me esmagase. El, exasperado, púxose en pé, pegoume un atento repaso e soltou algo como un suspiro. «Tes que falar co laboratorio e ver o que poden facer». Así procedín, el acabou por gustar da copia e, ao longo das décadas posteriores, traballamos en The French Connection tantas veces que é imposible levar a conta: desde copias a orixinais para vídeo doméstico, pasando por múltiples restauracións en formato dixital.
Cando o artista e o arquiveiro están sentados xuntos, eles sos na escuridade, co son posto a baixo volume e a revisaren o traballo, na sala de proxección pode chegarse a tal grao de intimidade entre eles que case semella un confesionario. Conservo como ouro en pano o recordo daqueles momentos con Billy. Non me contou ningún segredo escandaloso, mais, no transcurso daqueles anos pasados ás escuras, aconteceu algo mellor: formouse unha amizade.
Ninguén sabía narrar historias como Billy. Non lle facía falta moderador e adoito convertía a quenda de preguntas que seguía ás proxeccións nun xenial monólogo. Fáiseme un pouco raro estar a escribir agora sobre el, porque prefiro a maneira en que contaba Billy as cousas. Fóra de recomendarvos que vexades as súas películas e vos mergulledes no mundo de Friedkin saltando de ligazón en ligazón por Internet, que vou poder dicir sobre el ou sobre The French Connection que el mesmo non dixese?
A ninguén vai collelo por sorpresa saber que era un perfeccionista, non aturaba os imbéciles e odiaba con toda a súa alma ter a sensación de que lle estaban facendo perder o tempo. Tiña clarísimo o que quería e mostrábase de todo inflexible á hora de esixir excelencia. Usaba unha linguaxe malsoante e provocadora, mais nunca frívola na súa irreverencia. As súas bravatas constituían unha máscara tras da que se ocultaba un poeta.
Billy tamén era un cinéfilo que estaba sempre ao corrente tanto das películas máis recentes como do cinema clásico de Hollywood e o do resto do mundo. Encantáballe The Treasure of the Sierra Madre, que foi probablemente o filme do que máis falamos ao longo dos anos; de feito, réndelle homenaxe en The French Connection cando, nun momento dado, Popeye e Cloudy bailan como Walter Huston. Mesmo así, non consideraba que el estivese á altura dos directores que eran os seus heroes. A súa entrevista fílmica con Fritz Lang, que tivo lugar pouco despois de facer O exorcista, resulta especialmente fascinante por como capta dous realizadores que se atopan en extremos opostos das súas respectivas traxectorias e por como prefigura o propio Billy en anos posteriores, a conectar coa xeración de realizadores que viñan tras del.
Sempre me sorprendía cando Billy manifestaba con sinceridade a súa aspiración de facer algún día unha soa película digna de compararse cos seus clásicos favoritos, xa que para min fixo, como mínimo, nada menos que tres: The French Connection, O exorcista e Sorcerer, por non mencionar Cruising e Killer Joe, entre outras.
Os anos pasaron voando e, cando a miña propia carreira profesional deu un xiro inesperado, Billy foi unha voz que me reconfortou. Interesábase por min máis ou menos tódolos meses: tranquilizábame, ofrecíase a axudar, falaba da última ópera ou película que estaba a dirixir e por veces púñase a comparar as súas gravacións preferidas das sinfonías de Beethoven. Lembrábame que non debía deixar que outros me marcasen o camiño e co seu exemplo serviume de fonte de inspiración para seguir adiante e non romper a cabeza sen necesidade por culpa de ningún imbécil. Voulle estar agradecido eternamente pola súa amizade e a súa confianza.
Se o ceo ten cine —e non imaxino que non o teña—, non vexo a hora de volver sentar algún día a carón del na escuridade para oír as súas historias e que nos poñamos ao día de todo o que pasou desde a última vez que nos vimos.
— Schawn Belston (Os Ánxeles, abril de 2024)