Nos círculos de persoas que o coñecían en Cuba e que perderan todo ligazón con el, a Nicolás Guillén Landrián xa o imaxinaban morto. En febreiro de 2003 -grazas a Alejandro Ríos e a Lara Petusky Coller- souben que o cineasta vivía en Miami e entrei en contacto con el. Os encontros foron só a través do correo electrónico e duraron un escasos tres meses.
Nicolasito aínda non sabía do cancro que acabaría coa súa vida, nin eu me imaxinaba facéndolle un documental post mortem. Pero como sucedeu cos seus filmes, estreados a maioría case trinta anos despois de terminados, na súa vida todo pareceu quedar postergado. Máis que querelo o destino, esa foi a determinación dos ilustres funcionarios da cultura.
En 2002 e 2003, a Mostra de Novos Realizadores que auspicia o Instituto Cubano de Arte e Industria Cinematográficos (ICAIC), estreou a maior parte dos seus títulos dentro da sección “Premios á sombra”.
No dossier de presentación, aclárase: “Á sombra (frase idiomática): baixo o amparo de// no cárcere// oculto tras// na penumbra// sen sorte, sen fortuna// permanecer oculto a pesar de// posto a un lado// reservado”.
O descubrimento sorprendeu a non poucos entendidos. Desde entón o nome de Nicolás Guillén Landrián comezou a resoar. Imaxino que algún día figure nos catálogos do cinema cubano.
Estas son o únicas tres cartas que se salvaron daquel encontro. Lamento ser tan pouco minucioso en non arquivar toda a correspondencia, en non conservar as datas:
I
Estimado Manuel: Os documentais ou mellor dito os títulos dos documentais dos que envías unha lista resulta incompleta. Non sei se quixeches sintetizar. Os títulos son:
Homenaje a Picasso, El Morro, Un Festival Deportivo, En un barrio viejo, Ociel del Toa, Retornar a Baracoa, Plenaria Campesina, Rita Montaner, Los del Baile, Coffea Arábiga, Desde La Habana -1970- Recordar, Taller de Línea y 18, Un reportaje en el puerto pesquero e Nosotros en el Cuyaguateje que foi o último que eu fixen. Ademais eu dubido que existan copias de Desde La Habana -1970- Recordar e De Rita Montaner, porque teño entendido que non se copiaron, quedaron en edición de imaxe e son, re-recording, e El Son, do cal non puiden ver nin os rushes.
Oxalá que logres un filme obxectivo e exemplar debido ao tema.
Saúdos,
Nicolás Guillén Landrián
II
Esquecín Patio Arenero e Congos Reales debido á présa con que me dirixín a ti hai unhas horas. Non teño conflitos estéticos con ningún dos meus filmes. Todos os conflitos estéticos son resultado dos conflitos conceptuais. Eu quería ser un intérprete da miña realidade. Sempre estiven no vórtice do alleamento. O resultado cabal é cada filme terminado.
Non pensaba en facer cinema antes de que existise o ICAIC porque non tiña maneira de lograr un resultado. Pero si fixera unha curta sobre Zanja na Habana na cal fun acompañado por Françoise Sagan. Non se editou. Unha das patrocinadoras deste filme foi a miña nai, Adelina Landrián, que deu diñeiro e comprou a máquina de editar -que non se usou; vaia, La Juventud Católica de la Habana.
Achegueime ao ICAIC debido a que non tiña ningunha opción laboral na década dos 60. Busquei traballo alí e déronmo. Comecei como asistente de produción e nuns anos fun nomeado director de curtametraxes.
A miña formación -apoiada na obra doutros realizadores da Escola Documental: Alberto Roldán, Fernando Villaverde- fíxome optar por temas inmediatos e plausibles. Por isto todos os meus documentais resultaron logo postergados.
Fun humillado e proscrito durante toda a miña permanencia no ICAIC e censuraron o meu cinema -dicían- debido ao meu comportamento social.
Joris Ivens e Theodor Christensen foron o encontro dunha linguaxe adecuada e superior que de ambos os mestres era inherente. Aprendín moito con ambos: sobre todo, a ser cariñoso coa xente, a actuar con agarimo.
Non teño copia de Los del baile, de Nosotros en el Cuyaguateje, de Plenaria Campesina, de Un Festival Deportivo nin de Congos reales.
Saúdos,
Nicolás Guillén Landrián
III
Imaxínaste ti o que foi para min verme de súpeto nos calabozos de Vila Marista1? Vendo, segundo eles, cales eran os meus conflitos ideolóxicos, logo de obter a Espiga de Ouro2 con Ociel del Toa.
E non quedou alí. Mandáronme para unha granxa dous anos; granxa que era para persoal dirixente que mantiña unha conduta impropia. Aí comezou a esquizofrenia de novo, pero máis aguda, que me levou a ser tratado siquiatricamente polos médicos que había na prisión. Eles aconsellaron que fose enviado a un centro onde puidese ser atendido adecuadamente. A continuación, montáronme nun avión, descalzo, co overol da granxa e por enriba dos ombreiros un saco de listas que eu amaba moito.
Leváronme de Gerona á Habana, onde fun internado no Hospital Siquiátrico Militar que tiñan aí en Ciudad Libertad. Deste lugar, logo de ser atendido por un siquiatra arxentino, fun enviado baixo prisión domiciliaria a casa dos meus pais, para que terminase de cumprir o tempo que me restaba da sanción, á que fun sometido sen previo xuízo algún, senón por deliberación dun tribunal militar.
Logo regresáronme ao ICAIC e o ICAIC encargoume un filme didáctico sobre a colleita do café, tendo en conta a xornada cafetalera que se iniciaba en Cuba neses anos nos que eu saíra de prisión por conduta impropia dun persoal dirixente. E presto dediqueime a facer un ameno documental -divulgativo máis que didáctico, aínda que é didáctico tamén-de todo o que tivera que ver co café e o contexto no que me situaron para facer Coffea Arábiga.
Despois de Coffea Arábiga, la folie3. Non había maneira de que puidese ganduxar con sentido lóxico, en imaxes cinematográficas para min, a présa dos sesenta.
O paradoxo é que non había un verdadeiro enfrontamento político pola miña banda, senón unha anuencia muda e cómplice con toda aquela desfeita. Xa lle dixen, amigo, la folie.
O meu último re-recording foi o dun documental que titulei Nosotros en el Cuyaguateje.
Vivín no ostracismo sesenta e catro anos: desde que teño uso de razón. Polo nome e o apelido.
Imaxínate ti que aos festivais internacionais que foron os meus filmes non asistín nunca porque non había conciencia na dirección do ICAIC de que eu puidese representar o cinema cubano, xa que alguén se atreveu a cualificar -parece ser- o meu cinema coma o cinema dun afrancesado. Isto sucedeu con En un Barrio Viejo e todos os responsables medorentos asentiron. En un Barrio Viejo ten unha mención en Cracovia, Polonia, unha mención do xurado, e o premio á ópera prima en Tours, Francia. Así malcomecei e malterminei na Industria de Cinema Cubano. Por ser sometido a isto, penso do ostracismo o peor.
Saúdos de Nicolás Guillén Landrián.
Amparado no gozo que en min provocaron os seus filmes, comecei a perfilar un mapa da traxectoria fílmica co propio Guillén Landrián, o gran ausente das publicacións e catálogos especializados en cinema e, tamén, o gran descoñecido dalgúns estudiosos foráneos: Michael Chanan en The Cuban Image4 non menciona sequera o nome do máis maldito dos cineastas cubanos, algo que tampouco fai décadas despois cando reedita aquel volume baixo o título de Cuban Cinema5. O singular é que, habendo constancia na Cinemateca de Cuba dos 18 documentais da súa autoría, os estudiosos de cinema, se coidasen de citar aquel nome.
Antes do desxeo, o único ousado en valorar a súa achega cinematográfica foi José Antonio Évora, que o fixo, para maior pecado, dentro dun artigo que titulou “Santiago Álvarez et le documentaire”, contido no libro Le Cinéma Cubain: “Se se me preguntase cal é para min o mellor documental saído dos laboratorios do ICAIC durante este trinta anos, escollería seguramente Coffea Arábiga de Nicolás Guillén Landrián. Velaquí unha obra feita por encargo -sobre o cultivo do café- na que o realizador subordinou o tema ao seu desexo de facer unha radiografía do espírito nacional enardecido pola axitación revolucionaria, o que vén sendo un retrato exacto do país”6.
1 Sede da Seguridade do Estado cubana.
2 Máximo premio do Festival Internacional de Valladolid, SEMINCI. En 1966, Guillén Landrián recibiu o premio ex-aequo con Ingmar Bergman.
3 En francés no orixinal. Trad.: tolemia.
4 Chanan, Michael: The Cuban Image, Indiana University Press, Bloomington, Indiana, 1985.
5 Chanan, Michael: Cuban Cinema, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2004.
6 Évora, José Antonio: «Santiago Álvarez et le documentaire». En: Paranagua, Paulo Antonio (Compilador): Le cinéma cubain, Editions du Centre Pompidou, París, 1990, p.130. [Texto orixinal en francés. Tradución de Liliane Hasson].